Artykuł
Rezerwat przyrody
W granicach gminy znajduje się jeden rezerwat przyrody – „Buki Zdroiskie im. Prof. Lucjana Agapowa”, powołany w 1982 r. Rezerwat obejmuje obszar o łącznej powierzchni 78,42 ha i położony jest na terenie gmin: Santok, Strzelce Krajeńskie i Zwierzyn. W granicach gminy Santok znajduje się większa część rezerwatu o powierzchni 46,62 ha (60,3%), zlokalizowana w jej północnej części
Celem ochrony tego rezerwatu jest zachowanie ze względu na szczególne wartości przyrodnicze i naukowe lasów liściastych o cechach naturalnych wraz z charakterystycznymi gatunkami roślin i zwierząt, a także utrzymanie ciągłości spontanicznie zachodzących naturalnych procesów przyrodniczych na obszarze rezerwatu.
Ponadto gmina Santok graniczy na długości ok. 7,5 km z rezerwatem „Santockie Zakole” zlokalizowanym w zakolu Warty tuż przed ujściem Noteci. Rezerwat utworzony w 1998 r., położony jest w całości w gminie Deszczno i zajmuje powierzchnię 455,8 ha. Celem ochrony rezerwatu jest zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych pozostałości lasów łęgowych i innych cennych siedlisk przyrodniczych, oraz ochrona miejsc lęgowych ptaków wodno-błotnych.
Obszary Chronionego Krajobrazu
W granicach gminy Santok znajdują się fragmenty dwóch obszarów chronionego krajobrazu:
1. Dolina Warty i Dolnej Noteci – W granicach gminy Santok znajduje się fragment obszaru o powierzchni ok. 20,8%, zlokalizowany w jej centralnej i północno-wschodniej części. Celem ochrony tego obszaru jest zachowanie kulturowego i przyrodniczego krajobrazu wnętrza i krawędzi wielkich dolin rzecznych. Czynna ochrona ekosystemów obszaru, realizowana w ramach racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej, polega na zachowaniu różnorodności biologicznej siedlisk przyrodniczych dolin rzecznych Kotliny Gorzowskiej
2. Puszcza Barlinecka – W granicach gminy Santok znajduje się fragment obszaru o powierzchni ok. 2913 ha (11,3%), zlokalizowany w jej północnej części, gdzie obejmuje rozległy kompleks leśny. Szczegółowy cel ochrony obszaru nie został określony. Czynna ochrona ekosystemów obszaru, realizowana w ramach racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej, polega na zachowaniu różnorodności biologicznej siedlisk przyrodniczych Równiny Gorzowskiej oraz zachodniej części Pojezierza Dobiegniewskiego.
Użytki ekologiczne
Na terenie gminy występują 3 użytki ekologiczne (o łącznej powierzchni 154,79 ha), które obejmują tereny mające znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej. Są to następujące obiekty:
1. Kłociowisko (9,75 ha) – siedlisko przyrodnicze i stanowisko rzadkich lub chronionych gatunków; powołany w celu ochrony stanowiska kłoci wiechowatej;
2. Dolny odcinek Noteci (143,22 ha) – płaty nieużytkowanej roślinności; powołany w celu ochrony ujściowego odcinka Noteci wraz z terenami przyległymi;
3. Gralewo (1,82 ha) – siedlisko przyrodnicze i stanowisko rzadkich lub chronionych gatunków na obszarze leśnym; powołany w celu ochrony ekosystemów mających znaczenia dla zachowania różnorodnych typów siedlisk.
Pomniki przyrody
Na terenie gminy Santok aktualnie znajduje się jedynie 4 pomników przyrody (w tym 1 w likwidacji). Są to pojedyncze drzewa należące do gatunków: dąb szypułkowy, wiąz pospolity oraz buk pospolity. Na terenach niezabudowanych, jeżeli nie stanowi to zagrożenia dla ludzi lub mienia, drzewa stanowiące pomniki przyrody podlegają ochronie aż do ich samoistnego, całkowitego rozpadu.
Obszary Natura 2000
W granicach gminy Santok znajduje się sześć fragmentów obszarów Natura 2000:
1. Ujście Noteci – w granicach gminy Santok znajduje się większość ostoi o powierzchni ok. 2711 ha, zlokalizowany w jej centralnej części. Swymi granicami ostoja obejmuje płaski obszar teras zalewowych dwóch dużych rzek tj. Warty oraz Noteci. Jednocześnie koryta obu rzek wyznaczają oraz stanowią główną oś przebiegu obszaru. W miejscowości Santok znajduje się także obszar węzła ujściowego, w którym wody niesione przez Noteć wpadają do rzeki Warty. Cechą charakterystyczną obszaru jest również bardzo dobrze wykształcona północna krawędź doliny o stosunkowo dużym nachyleniu zboczy ciągnącym się na odcinku między Gorzowem Wlkp. a Santokiem. Ponad 85% obszaru stanowi mozaika ekstensywnie użytkowanych siedlisk łąkowo-pastwiskowych i gruntów ornych. Obszar jest ważny dla ochrony siedlisk muraw kserotermicznych, lasów łęgowych oraz starorzeczy i mulistych brzegów rzek, w tym także cennych siedlisk ziołorośli nadrzecznych. Na terenie ostoi znajdują się stanowiska kilku rzadkich i zagrożonych gatunków roślin w Polsce lub w skali regionu. Łącznie na terenie obszaru stwierdzono 9 typów siedlisk przyrodniczych z załącznika I dyrektywy siedliskowej, a także 9 gatunków zwierząt wymienionych w załączniku II ww. dyrektywy, z czego wszystkie typy siedlisk przyrodniczych oraz 2 gatunki zwierząt spełniają kryteria uznania ich za przedmioty ochrony obszaru o znaczeniu wspólnotowym. Zgodnie z planem zadań ochronnych z 2014 r. do istniejących zagrożeń dla zachowania właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych należą m.in.: wędkarstwo, zaniechanie/brak koszenia, zarzucenie pasterstwa i wypasu, gatunki inwazyjne. Natomiast do potencjalnych zagrożeń należy zaliczyć m.in.: regulowanie (prostowanie) i zmiana przebiegu koryt rzecznych, zasypywanie terenu, melioracje i osuszanie, zalesienie terenów otwartych, wycinka lasu.
2. Ostoja Barlinecka – w granicach gminy Santok znajduje się niewielki fragment o powierzchni ok. 268 ha, zlokalizowany w jej północnej części. Ostoja obejmuje fragment rozległej sandrowej Równiny Gorzowskiej, porośniętej lasami Puszczy Gorzowskiej. Lasy (głównie sosnowe) zajmują ponad 80% powierzchni terenu. Teren ma bogatą sieć hydrograficzną. Na terenie obszaru (poza gminą Santok) znajduje się kilkadziesiąt jezior różnych typów, w większości położonych wśród lasów. Liczne są niewielkie oczka wytopiskowe, a także położone w zagłębieniach terenu torfowiska. Łącznie na terenie obszaru stwierdzono 17 typów siedlisk przyrodniczych z załącznika I dyrektywy siedliskowej, a także 10 gatunków wymienionych w załączniku II ww. dyrektywy. Wszystkie typy siedlisk przyrodniczych oraz 9 zidentyfikowanych gatunków spełniają kryteria uznania ich za przedmioty ochrony obszaru o znaczeniu wspólnotowym. Dla obszaru nie ustanowiono planu zadań ochronnych. Zgodnie ze standardowym formularzem danych do istniejących zagrożeń obszaru należą m.in.: sporty i różne formy czynnego wypoczynku oraz rekreacji, uprawianie w plenerze, pozbywanie się odpadów, usuwanie martwych i umierających drzew, pozyskiwanie/usuwanie zwierząt, polowanie, leśnictwo.
3. Bory Chrobotkowe Puszczy Noteckiej – w granicach gminy Santok znajduje się fragment ostoi o powierzchni ok. 231 ha (10%), położony w lasach w obrębie Lipki Wielkie, na południowo-wschodnim krańcu gminy. Ostoja składa się z 5 obszarów w granicach kompleksów leśnych (w gminie Santok 1 obszar). Na zdecydowanej większości swojej powierzchni obszar stanowi mozaikę boru chrobotkowego Cladonio-Pinetum i suboceanicznego boru świeżego Leucobryo-Pinetum. Łącznie na terenie obszaru stwierdzono 4 typy siedlisk przyrodniczych z załącznika I dyrektywy siedliskowej, a także 1 gatunek wymieniony w załączniku II ww. dyrektywy. Jednakże tylko 1 ze stwierdzonych siedlisk oraz 1 zidentyfikowany gatunek, spełniają kryteria uznania ich za przedmioty ochrony obszaru o znaczeniu wspólnotowym. Zgodnie z planem ochrony przyjętym w 2015 r. do istniejących zagrożeń siedliska będącego przedmiotem ochrony należą m.in.: nieintensywna produkcja drewna, ewolucja biocenotyczna, sukcesja, inne rodzaje praktyk leśnych.
4. Puszcza Barlinecka – w granicach gminy Santok znajduje się niewielki fragment ostoi o powierzchni 268 ha (1%), zlokalizowany w jej północnej części. Obszar obejmuje fragment rozległego kompleksu leśnego zwanego Puszczą Gorzowską. Ostoja ta charakteryzuje się dużą lesistością (ponad 90%). W jej granicach znajduje się niewiele terenów otwartych, głównie zajętych przez miejscowości i pola uprawne, ale lokalnie także przez większe kompleksy łąk. Ostoja bogata jest w wody i charakteryzuje się stosunkowo wysokim udziałem drzewostanów liściastych, w tym starodrzewi. Na obszarze ostoi stwierdzono 27 lęgowych gatunków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej, z czego 14 gatunków spełnia kryteria uznania ich za przedmioty ochrony. Zgodnie z planem ochrony przyjętym w 2014 r. do istniejących zagrożeń dla przedmiotów ochrony obszaru należą m.in.: hodowla zwierząt, drapieżnictwo, niewłaściwie realizowane działania ochronne lub ich brak, zmniejszenie lub utrata określonych cech siedliska.
5. Dolina Dolnej Noteci – w granicach gminy Santok znajduje się fragment ostoi o powierzchni ok. 6208 ha (24,9%), położony w jej centralnej i północno-wschodniej części. Obszar stanowi jedno z 4 charakterystycznych rozszerzeń Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej o szerokości dochodzącej do 13,5 km. Ponad 50% obszaru stanowi mozaika rozproszonej zabudowy wiejskiej, gruntów ornych, niewielkich powierzchniowo łąk i pastwisk (znaczna część
to okresowo zalewane turzycowiska). Obszar międzywala (o przeciętnej szerokości 450-500 m) to mozaika łąk kośnych i pastwisk, zbiorowisk szuwarowych, starorzeczy oraz szybko zwiększających powierzchnię, inicjalnych stadiów lasów łęgowych. W okresie wiosennych wezbrań zalaniu lub podtopieniu ulega głównie międzywale. Ostoja jest prawie bezleśna. Znajdują się tu tylko niewielkie powierzchniowo lasy wierzbowe, olsy oraz lokalnie na wydmach suche bory sosnowe (w płatach po kilka-
kilkadziesiąt ha). Na obszarze „Dolina Dolnej Noteci” stwierdzono łącznie 26 lęgowych gatunków ptaków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 38 gatunków regularnie migrujących nie wymienionych w załączniku I ww. dyrektywy, z czego 24 gatunki spełniają kryteria uznania ich za przedmioty ochrony.
6. Puszcza Notecka – w granicach gminy Santok znajduje się niewielki fragment ostoi o powierzchni ok. 2348 ha (1,3%), zlokalizowany w jej południowo-
wschodniej części (tereny leśne). Obszar stanowi zwarty, jednolity kompleks leśny w międzyrzeczu Noteci i Warty, będącym częścią Pradoliny Toruńsko-
Eberswaldzkiej. Jest to największy w Polsce obszar wydm śródlądowych, głównie o wysokości 20-30 m, sięgających maksymalnie do 98 m n.p.m. Wydmy pokryte są monotonnym, jednowiekowym lasem, głównie sosnowym (92%), posadzonym tu po wielkiej klęsce spowodowanej pojawieniem się szkodników owadzich w okresie międzywojennym. Na terenie ostoi znajduje się ponad 50 jezior, raczej płytkich, pochodzenia wytopiskowego. W zagłębieniach terenu lub na brzegach jezior utrzymują się torfowiska. Na obszarze stwierdzono łącznie 30 lęgowych gatunków ptaków z załącznika I Dyrektywy ptasiej oraz 11 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK), z czego 25 gatunków spełnia kryteria uznania ich za przedmioty ochrony. Zgodnie z planem ochrony przyjętym 2014 r. do istniejących zagrożeń przedmiotów ochrony należą m.in.: rekreacja, turystyka motorowa, zmniejszająca się baza pokarmowa, polowania. Natomiast do potencjalnych zagrożeń należy zaliczyć m.in.: wyrąb starodrzewi, prace leśne w okresie lęgowym, turystyka i rekreacja, drapieżnictwo norki, szopa i jenota, kłusownictwo.
