Tradycje historyczne - środowisko kulturowe

Tradycje historyczne - środowisko kulturowe

Na terenie gminy Santok znajduje się 15 miejscowości, głównie wsi rolniczych osad i kolonii. W większości znajdują się ciekawe obiekty sakralne, a w niektórych zespoły zabudowań folwarczno - pałacowych. Do ciekawych miejscowości należą:

Wawrów - pierwsza historyczna wzmianka o wsi pochodzi z 1319 roku, kiedy to książę Wartysław zestawił dochody i prawa patronackie. Około 1400 roku został zakończony proces przejmowania gruntów przez obecne miasto Gorzów Wlkp. i od tego czasu osada miała status wsi miejskiej. Wg. spisu z 1786 r. we wsi było 39 gospodarzy, a na początku XIX wieku liczyła 360 mieszkańców i do czasów II wojny światowej była wsią zamożnych, pełno rolnych gospodarzy. Obecnie przylega bezpośrednio do granic miasta i liczy blisko 1300 mieszkańców. Do najstarszych zachowanych obiektów należy kościół filialny p.w. Opieki Św. Józefa, który został wzniesiony z kamieni polnych na przełomie XIII i XIV wieku. W pierwszej połowie XVIII wieku przy północnej ścianie obiektu dobudowano przedsionek o konstrukcji szachulcowej (ryglowej).

fot. Krzysztof Kinal

Czechów - we wczesnym średniowieczu Czechów był gródkiem w systemie obronny linii Noteci i Warty, a nazwa wsi wywodzi się podobno od osadzonych tu Czechów, tworzących załogę grodu, sprowadzonych przez Mieszka I. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1238 r. kiedy to Władysław Odonicz nadał osadę templariuszom. Początkowo osada należała do dóbr kasztelani santockiej, a od 1345r. (po zajęciu kasztelani przez Brandenburczyków) margrabia nadał osadę Radzie Miejskiej obecnego Gorzowa. W 1736 wieś liczyła ogółem 128 mieszkańców. Znaczna część wsi została strawiona przez pożar 16.07.1834r., odbudowana już w latach 40- tych XIX wieku. W 1857 r. przez wieś przeprowadzono linię kolejową Kostrzyn - Krzyż (od 1901 założony przystanek. Do końca XIX w. Istniał we wsi niewielki folwark. Do najstarszych zachowanych obiektów należy kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski, który wybudowano w 1763r. w konstrukcji szachulcowej. W latach 80 zawieszono w kościele ufundowany dzwon. Obiekt w czasie pożaru wsi spłonął, odbudowany został w 1850 roku. Innym obiektem jest, zlokalizowany około 1 km na wschód od wsi, wybudowany w połowie XIX w. Murowany wiatrak. Obecnie zachowała się wyłącznie murowana bryła obiektu, w latach 50 obecnego wieku wymontowano urządzenia mechaniczne.

Janczewo - jest starą osadą rycerską, wzmiankowaną po raz pierwszy w 1337 r. Od XVII wieku była w posiadaniu rodziny von Schöningow. W 1844 przeszedł we władanie rodu von Schulenburg za 200.000 talarów. Na terenie wsi znajdował się wybudowany na początku XVIII wieku zespół folwarczno - pałacowy, w skład którego wchodził: pałac z parkiem i stawem, ogrody, sady oraz folwark. Do dnia dzisiejszego zachował się jedynie: pozostałości parku oraz spichrz. Spichrz powstał ok. połowy XIX w., pierwotnie w konstrukcji ryglowej. W 1906 podjęto decyzję o jego przebudowie, wyburzono ryglowe ściany zewnętrzne zastępując je murowanymi z cegły. Obiekt zachował się w dobrym stanie do dnia dzisiejszego. Dodatkowo w centrum wsi zlokalizowany jest kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, wybudowany w XVII wieku, prawdopodobnie na miejscu wcześniejszej świątyni. Kościół zachował się w niezmienionej konstrukcji ryglowej, obecnie obiekt poddawany gruntownym zabiegom konserwatorskim. Górki - malowniczo położona w rozcięciu erozyjnym osada, która powstała na gruntach Gralewa, na skutek prowadzonej na początku XIX wieku kolonizacji (od 1805r.).Przykład oryginalnego wkomponowania zabudowy w krajobraz.

Gralewo - była wieś rycerska o udokumentowanym rodowodzie sięgającym XIV wieku. W XVII wieku należała do dwóch rodów von Schönning i von Brand, na przełomie VIII i XIX wieku wybudowano zespół folwarczny, w skład którego wchodził: dwór z parkiem i obiekty gospodarcze, do dnia dzisiejszego nie zachował się jednak żaden obiekt (oprócz pozostałości parku. Najstarszym zachowanym obiektem jest kościół pod wezwaniem Krzyża Św., zbudowany w latach 1708 - 1709, na miejscu wcześniejszej świątyni, wzmiankowanej w źródłach od 1646 r. Pierwszy kościół został prawdopodobnie zniszczony w okresie Wojny Trzydziestoletniej, nowy kościół otrzymał formę, która z niewielkimi zmianami przetrwała do dziś. Podobnie jak w Janczewie został wzniesiony w konstrukcji ryglowej na planie prostokąta, z kwadratową w rzucie wieżą. Data i budowniczy wyryte są na podciągu podtrzymującego belki. Na szczególną uwagę zasługuje ołtarz główny z końca XVI wieku.

 fot. Krzysztof Kinal

Santok - badania archeologiczne odkryły bardzo wczesne ślady działalności ludzkiej. Na początku okresu rzymskiego I - II w. n.e., na prawym brzegu Noteci została założona osada. Następnie stała się słowiańską osadą obronną i granicznym grodem kasztelańskim. Przez krótki okres, u schyłku X w. istniał również niewielki gród na prawym brzegu rzeki. wg. Galla zbudowany przez Pomorzan, wypartych przez Bolesława Krzywoustego. Osada obronna istniała już w VIII w, około X zbudowano gród i podgrodzie - który stanowił jeden z najważniejszych grodów granicznych. XIII wiek to w okresie Santoka okres intensywnego rozwoju (leżał na ważnym szlaku handlowym). W 1234r. Santok został przejęty przez Henryka Brodatego, a w 1247 gród przeszedł w ręce Przemysława II, który rozpoczął odbudowę grodu podniszczonego w walkach. Lata 1278 - 1296 to okres kolejnych ciężkich walk o przejęcie grodu.
Pod koniec XII wieku po bardzo ciężkich walkach, gród przeszedł w ręce brandenburskie. W 1401 roku wieś została kupiona przez Krzyżaków, którzy w 1438 r. odbudowali zniszczony w X w. tzw. "Górny Zamek". Z chwila przejęcia, w połowie XV w., przez Hohenzollernów, Santok traci swoje znaczenie polityczne i wojskowe. W latach 20-tych XIX w wieś zniszczył pożar, a w 1854 wielka powódź. Dowodami barwnej przeszłości osady jest stanowisko archeologiczne, położone w miejscu grodu, gdzie wznowiono badania (wyniki wcześniejszych odkryć prezentowane jest w Muzeum Grodu Santok. Najstarszymi zachowanymi obiektami na terenie wsi jest: kościół, którego obecność odnotowują kroniki w 1270 r., a jeszcze wcześniej bo w 1233 wymieniony jest santocki proboszcz. Kościół ten p.w. Świętego Andrzeja zlokalizowany był na terenie grodziska, uległ zniszczeniu. Na prawym brzegu rzeki wybudowano na początku XVIII (w 1724 r.) kościół szachulcowy, rozebrany w latach 50-tych XIX wieku, w związku z budową linii kolejowej. Pozostałością po tym kościele jest odrestaurowana dzwonnica, wybudowana w konstrukcji ryglowej w 1769 r. Za podjęte działania konserwatorskie i odrestaurowanie dzwonnicy gmina otrzymała nagrodę I-go stopnia od Ministra Kultury. Współcześnie istniejący kościół filialny p.w. Świętego Józefa wzniesiony został w 1858 roku, na uwagę zasługuje XVI wieczny krucyfiks oraz, sprowadzone w 1997r., relikwie Św. Ottona - który przebywał w Santoku w trakcie swojej misji chrystianizacyjnej na Pomorzu. Innym, cennym dla struktury przestrzennej Santoka, obiektem jest murowana wieża widokowa wzniesiona w 1936 roku. Wybudowano ją na miejscu historycznej wieży zamkowej, postawionej przez Krzyżaków w 1437 r. (tzw. "Górny Zamek").

 fot. Krzysztof Kinal

Stare Polichno - pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1364 r., kiedy to została wymieniona w układzie granicznym pomiędzy Polską a Brandenburgią. Pierwotnie była santocką osadą służebną, następnie wsią rycerską. Od XVI wieku wieś należała w połowie do rodzin: von Rülicke i von Platen. W 1826 wieś spłonęła, w latach następnych odbudowana w formie zachowanej do dziś. W 1854 miejscowość nawiedziła powódź. W latach 20-tych XIX w. wieś stała się miejscem bytowania bogatych i pełno rolnych gospodarzy. Najstarszym obiektem jest szachulcowy kościół parafialny pod wezwaniem św. Antoniego wzniesiony w 1826 r., w miejscu spalonego w trakcie wielkiego pożaru wsi. W 1850 roku obiekt został wyposażony w organy.
   fot. Krzysztof Kinal

Nowe Polichno - wieś założona 9.11.1712 r., jako kolonia olęderska na gruntach wsi Polichna, zasiedlona 31 osadnikami z Polichna. Najstarszym obiektem jest kościół wzniesiony w 1758 r. Pierwotnie był to obiekt drewniany, w 1882 przebudowany (murowany)i w takiej formie dotrwał do dziś. Zachowało się XVIII wieczne wyposażenie.

Lipki Wielkie - w roku 1850 bracia Wolf i Christoph von Rülicke z Gralewa z Gralewa, zezwolili swoim poddanym budować osadę "Lybky". W 1601 założono tu siedzibę rycerską, od około 1750 r. zostało tu założonych 12 kolonii (wśród nich Lipki Nowe, Kurzelewo, Pomianowice). Kolonie te rozrastały się w błyskawicznym tempie, łącząc się z wsią właściwą. Na początku XX wieku utworzono z nich i wsi właściwej, jedną wielką gminę wiejską, największą w powiecie gorzowskim. Wieś ta do II wojny światowej posiadała swój herb. W 1936 roku zakończono budowę linii kolejowej, przebiegającej wzdłuż południowej granicy wsi. W latach 1940 - 1945 istniał tu obóz jeniecki, początkowo dla 500 Polaków, później ulokowano tu również Francuzów. Do dnia dzisiejszego zachował się pałacyk z XVIII wieku wraz z parkiem krajobrazowym oraz neobarokowy kościół i kaplica cmentarna wybudowana w połowie XIX wieku. Istnienie kościoła wzmiankowane jest już w 1692 roku, który pierwotnie był budowlą szachulcową, będąc filia parafii w Goszczanowie. Od 1861 stał się macierzystym kościołem dla obiektów z Nowego Polichna i Lipek Małych. Współczesny kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny wybudowany został w 1911 roku w stylu neobarokowym, w latach 1991 - 92 poddany został gruntownemu remontowi. Kościół jest wyposażony w organy. W obiekcie zachowało się wyposażenie z XVII - XIX wieku.

 fot. Krzysztof Kinal

Lipki Małe - osada założona w 1735 roku na gruntach wsi Lipek Wielkich. W 10 lat po lokacji wsi, wybudowano pierwszy kościół - była to pierwotnie świątynia w konstrukcji szachulcowej. Na jej miejscu posadowiony jest murowany kościół, w stylu neobarokowym, istniejący do dziś.